از کرسی مادربزرگ تا شومینه امروزی
از كرسي گرفته تا بخاريهاي هيزمي و نفتي هركدام در دوران خاص به خانههاي اجدادمان گرمي ميبخشيد و چه سختيهايي را براي تهيه سوخت آن متحمل ميشدند ولي امروزه نهتنها از آن وسايل گرمايي ديگر خبري نيست وفقط در داستانها شنيده ميشوند، بلكه ديگر طعم واقعي گرم شدن را نيز احساس نميكنيم.
كرسی؛ گرمابخش خانههای قدیم
شاید بسیاری از ما نشستن و خوابیدن زیر كرسی، با آن حرارت دلچسب و بینظیر و تنبلی آورش را تجربه نكرده باشیم و زمستانهایی را كه با خوردن خوراكیهای زمستانی و شنیدن حكایات پدربزرگ و مادربزرگ در زیر كرسی سپری میشدند، را از جمله خاطره انگیزترین دورانهای زندگی و كودكی و نوجوانی خود ندانیم.
برای ما كرسی یك وسیله گرمازاست كه نامش در كتابهای مختلف به چشممان خورده یا شكل آن را در فیلمهای تلویزیونی دیدهایم.
كرسی جایگاه ویژهای در فرهنگ و سنت ایران داشته و از لوازم فرهنگ سنتی آن به شمار میرود.
كرسی میزی چهارپایه است كه از چوب به اندازه یك متر در دو متر و گاهی مستطیل شكل ساخته میشود كه روی آن را با لحافی میپوشاندند.
سپس روی لحاف را با جاجیم، ترمه یا چادرشب سفید تزئین میكردند و یك سینی مسی برای قرار دادن خوراكیها روی آن قرار میدادند.
اطراف كرسی را نیز تشك و پشتی میگذاشتند، سپس اعضاي خانواده دور آن مینشستند، معمولا در خانههای طبقه متوسط و اعیان دو كرسی موجود بود. یكی برای اهل خانه و یكی در اتاق پذیرایی برای مهمانها قرار داده میشد.
تشك پای كرسی معمولاً كوتاهتر، اما پهنتر از تشك معمولی بود؛ به طوری كه با قرار گرفتن در چهار طرف كرسی، لبهها روی هم نیفتاده و ناراحت و ناهموار نباشد.
گذاشتن كرسی در روز و ساعتی مانده به شب انجام میشد. در زیر این میز و تشكیلاتی كه وصفش رفت، یك منقل قرار میگرفت كه حرارت مطبوع زیر كرسی را تأمین میكرد و آماده كردن آن هم روشی مخصوص به خود داشت.
همچنین در گذشته معمولاً در میان خانوادههای بیبضاعت كه توانایی تهیه منقل نداشتند، مرسوم بود كه كف اتاقشان چاله كرسی درست میكردند.
این خانوادهها چاله را در محل مورد نظرشان در كف اتاق میكندند، دورش را گچ كشیده و صاف میكردند سپس آتش در آن درست كرده و كرسی را روی آن چاله بر پا میكردند.
از آنجا كه این شیوه بیشتر به كار فقرا میآمد و آنها توانایی دوجا آتش روشنكردن نداشتند، از داخل به وسط سقف كرسی قلابی نصب میكردند و دیزی آبگوشت خود را كه غذای هر روزه آنها بود، بر آن میآویختند تا آبگوشت آنها زیر كرسی بپزد.
با گذشت زمان، كمكم پای اجاقها و منقلهای برقی كه از جنس آجر نسوز بود و با چند المنت كار میكرد، به خانهها باز شد و جای منقلهای زغالی را گرفت.
حسن بزرگ منقلهای برقی این بود كه بر خلاف آتش، زغال قربانی نداشت. چرا كه دود آتش زغال موجب خفگی كودكان و افرادی میشد كه سر به زیر لحاف كرسی كرده یا آتش زغال كرسی آنها دود داشت و آنها را مسموم میكرد.
پس از منقلهای برقی، بخاریهای برقی، نفتی و گازی جزو لوازم اصلی خانهها شدند. این وسایل جای كمتری اشغال میكردند و با گرم كردن تمام فضای خانه، زندگی را برای اهل منزل بسیار آسانتر كردند و به این ترتیب كرسی با تمام لذتی كه داشت، كمكم برچیده شد.
لحافهای بزرگ آن به لحافهای كوچكتر تقسیم شد و چهارپایه و میز كرسی به استفاده دیگری رسید یا فروخته شد و خلاصه آثار وجود كرسی از خانهها رخت بربست.
در همان زمان كه كرسي براي خود رونقي داشت، برخي از مردم از بخاريهاي هيزمي نيز استفاده ميكردند بخاريهاي حلبي كه محتواي سوخت آن را هيزم و شاخ و برگهاي درختان تشكيل ميداد.
اين بخاري با آن گرماي مطبوع و دلنشين خود يك مشكل اساسي داشت و اينكه با تمام شدن سوخت يكباره فضاي اتاق سرد ميشد، به همين خاطر صاحبان خانه مجبور بودند مرتب هيزم بخاري را كه خيلي سريع سوخت آن تمام ميشد، چك كنند، اين مساله به هنگام خواب و در نيمههاي شب سختتر بود، چرا كه پدر يا مادر خانه بايد نيمههاي شب چند بار از خواب بلند ميشدند و هيزم داخل بخاري قرار ميدادند.
اين بخاريها در حال حاضر در برخي روستاهاي كشور مورد استفاده قرار ميگيرد و منازل روستاييان را گرم ميكند.
اگر چه امروزه تهيه سوخت براي شوفاژ و شومينه وقتي را از مردم نميگيرد و فقط كافي است با پرداخت صورت حساب قبض گاز و برق هزينه سوخت را تامين كرد، در آن زمان براي تهيه سوخت بخاريهاي هيزمي پدر خانه مجبور بود كه قبل از شروع سرما چند روزي را در جنگلها براي تهيه هيزم سپري كند و با خرد كردن آنها و قرار دادنشان در مكاني محفوظ، سوخت يكسال خود را تامين كند.
بخاريهاي نفتي نيز هرچند تا اندازهاي كار را راحتتر كرده بود، ولي نسبت به امروزه براي خود سختيهايي نيز بههمراه داشت. نفت اين بخاريها بايد قبل از فصل سرما تهيه و در مخازني كه براي اين كار تدارك ديده شده بود، ذخيره ميشد و اهل خانه نيز بايد چند بار در روز، مخزن بخاري را از نفت پر ميكردند.
تا اينكه شوفاژ و رادياتور به كمك ما انسانها آمد، باآمدن آن نفس راحتي كشيديم و ديديم كه چگونه تكنولوژي ميتواند ما انسانها را روز به روز در راحتي و رفاه قرار دهد.
گرم شدن روابط اعضای خانواده
محمدعلی گلابزاده، پژوهشگر و مردم شناس درباره نحوه گرم كردن خانهها در زمان قدیم و جایگاه كرسیها در خانههای ایرانیان میگوید: یكی از خصوصیات بارز نیاكان ما صرفهجویی بود و آنها سعی میكردند زندگیشان را براساس داشتهها و سرمایههای منطقهای و ملی خودشان استوار كنند و فراتر از آنچه داشتهاند، گامی برندارند و خود را محتاج دیگران نكنند.
وی استفاده از كرسی را نشأت گرفته از این خصوصیات و تفكر سنتی مردم میداند و میافزاید: در روزگار قدیم در شبهای سرد زمستان مردم در خانههایشان برای گرم شدن دور یك كرسی كه در آن چند حبه زغال روشن قرار داده شده بود، مینشستند و از گرمای مختصری كه این كرسی ایجاد میكرد، استفاده میكردند و تا صبح همانجا میخوابیدند.
گلابزاده با اشاره به این كه كرسیها علاوه بر گرم كردن فضای خانه، زمینه دور هم جمع شدن اعضای یك خانواده و گرم شدن روابط بین آنها را فراهم میكرد، میگوید: به همین دلیل كرسیها پایگاه شعرخوانی، قصهگویی، شاهنامهخوانی و فالگیری بودند و باعث گرمای تفكر و اندیشه اعضای خانواده و تنویر افكار آنها میشدند.
وي درباره دلایل از رونق افتادن كرسیها میگوید: هر چه ما به سمت زندگی ماشینی پیش رفتیم و از فضای زندگی سنتی دور شدیم، صفا و صمیمیت جمع شدن دور كرسی و بهره بردن از گرمای آن نیز كمرنگ و سردتر شد.
به همین دلیل امروزه در حالی وسایل گرمایشی متعددی در خانهها برای گرم كردن وجود دارد كه اعضای یك خانواده گاه هفتهها دور هم جمع نمیشوند و با یكدیگر صحبت و مشورت نمیكنند. به اين ترتيب این موضوع باعث میشود در جامعه ما روز به روز اخلاقیات كم و فاصله بین پدرها و مادرها با فرزندانشان زیادتر شود.
این مردمشناس با اشاره به اینكه آنچه زمینهساز فراموشی كوچههای آشتیكنان و از رونق افتادن خانههای گاهگلی و سنتی شد، باعث از رونق افتادن كرسیها نیز شده است، میافزاید: رسوخ سریع زندگی ماشینی، وسایل گرمایشی جدید، تجددطلبی، و دوری از فرهنگ اصیل و سنتی از جمله دلایل از رونق افتادن استفاده از كرسی برای گرم شدن است.
از كرسیهای زغالی تا چیلرهای گازی
امروزه پیشرفت تكنولوژی باعث شده تا گزینههای مختلفی برای انتخاب وسایل، تجهیزات و سیستمهای مناسب گرمایشی منازل وجود داشته باشد. این روزها در میان مولفههای مصرف انرژی در ساختمان، سیستمهای گرمایشی كه عمدتا از سوختهای فسیلی استفاده میكنند، از جمله مصرفكنندگان عمده انرژی به شمار میروند.
در روزگاری كه خبری از كرسیهای زغالی نیست، توجه به عوامل گوناگونی كه در میزان مصرف انرژی گرمایشی نقش دارند، بسیار مهم است.
به همین دلیل وسایل گرمایشی متنوعی همانند شوفاژ، فن كویل، چیلر، بخاری و شومینههای گازی و... در منازل امروزی استفاده و سیستمهای گرمایش از كف، دیوارهها و سقف در طراحی و ساخت خانههای امروزی لحاظ میشود، خانههایی كه اگر چه هوای آنها با وسایل امروزی براحتی گرم میشود، اما دلهای بسیاری از ساكنان این خانهها همانند هوای پشت شیشههای دو جداره پنجرههای منازلشان سرد و بیروح است.
این روزها جای كرسیهای زغالی برای جمع كردن اعضای یك خانواده به دور هم در خانهها خالی است.