زالو درماني در طب سنتي ايران
هوالشافی
بنام او که نامش دوا وذکرش شفاست
مقدمه:
زالو درماني از جمله اعمال يداوي است كه در طب سنتي ايران و طب عاميانه مردم اين سرزمين جايگاه ويژه اي داشته است. مردم با زالو و زالو درماني آشنا بوده و در درمان برخي از بيماريهاي خود از آن استفاده مي نموده اند. پيرمردان و پيرزنان ايراني هنوز صداي مردي را كه در خيابانها «زالو» را فرياد مي كرد به ياد دارند.
متاسفانه در دوره اي كه حدود يك قرن يا بيشتر طول كشيد و طب سنتي ايران در اين دوره محجور ماند زالو درماني نيز در ميان مردم كمرنگ تر شد لكن با تلاشهايي كه طي چند سال اخير از سوي پزشكان، محققان و درمانگران و عطاران و… صورت گرفت مجدداً طب سنتي در ميان مردم رواج پيدا كرده و به دنبال آن استفاده از زالو در درمان نيز جان تازه اي گرفته است.
همچنين تحقيقات جديد كاربردهاي تازه اي را به بشريت معرفي كرده است. امروزه زالو در كشورهاي اروپايي و امريكايي نيز كاربرد فراواني پيدا كرده است.
زالو درماني روشي ارزان، در دسترس، كارآمد، پر فايده و بومي در درمان برخي بيماريها است. لذا توجه مجدد به زالو درماني با نگاهي محققانه و انديشمندانه و معرفي كاربردهاي آن به مردم و آگاهسازي درمانگران از موارد كاربرد، موارد منع مصرف و عوارض جانبي مي تواند كمك شاياني به درمان بيماران و دردمندان با روشي بومي ارزان و در دسترس نمايد.
زالو چيست؟ برای زالو در متون طب سنتي نامهاي زرو، زروك، علق، زالو و ديوچه به كار رفته است و به هندي به آن جونك، و به تركي سلوك مي گويند. در زبان انگليسي براي زالو واژه leech به كار مي رود كه به دو معنا به كار رفته است:
1. كرم خونخوار
2. پزشك
زالو جزو نرم تنان است و تا كنون 650 گونه از آن شناسايي شده است كه 50 نوع آن از خون پستانداران تغذيه مي كنند. زالوي طبي هيرودومديسيناليس نام دارد. زالوي طبي در دو قاره آسيا و اروپا زندگي مي كند لكن زالو هاي شرقي بهتر از انواع غربي هستند و زالوي طبي ايراني بهترين نوع زالوي شرقي است.
زالوي طبي پس از يك مرحله خونخواري 3 تا 6 ماه بدون غذا زندگي مي كند.
انتخاب زالوي مناسب: زالوهایی كه داراي سر بزرگ، رنگ سياه يا سبز است و يا پشم هاي ريزي دارد يا شبيه به بوقلمون است و خطوط لاجوردي بر پشت آن وجود دارد يا شبيه به مار ماهي است زالوهاي مناسبي نيستند. زالوهاي بسيار درشت و با طول بيش از 12 سانتيمتر مناسب نيستند. بهترين زالو، زالويي است كه مانند دم موش باريك با سر كوچك و شكم سرخ باشد و دو خط سبز در پشت داشته باشد. زالو را بايد از آب صاف خزه دار كه قورباغه در آن زندگي مي كند گرفت.
روش استفاده از زالو: زالو را پس از صيد نبايد بلافاصله به كار برد بلكه بايستي آن را در آب صافي نگه داري كرد تا آلودگيهاي احتمالي از بدن او تخليه شود. سپس از ميان زالوها زالويي را كه پر تحرك تر است انتخاب مي كنيم.
در نگهداري زالو چند نكته حائز اهميت است:
1. آب كلر دارد براي نگهداري زالو مناسب نيست. آب مقطر نيز مناسب نيست و براي تعادل متابوليكي حيوان خطرناك است. آب بايد سرد و تميز باشد و به محض كثيف شدن بايد عوض شود
2. زالوها به گرما حساس هستند و بايد در مكان خنكي نگهداري شوند. دماي بالاي 20 درجه براي زالو خطرناك است. درجه حرارت مناسب براي زالو 7-5 درجه سانتيگراد است. در تعويض ظرف يا آب زالو نبايد تغيير ناگهاني در دما بروز كند. همچنين نبايد آنها را در يخچال و هواي سرد نگهداري كرد.
3. زالوها فضاي تاريك را ترجيح مي دهند و نبايد در معرض تابش نور مستقيم خورشيد قرار گيرند.
4. در حدود 10 ليتر مايع بيش از 50 عدد زالو نبايد نگهداري شود.
5. آب زالوها بايد يك روز در ميان عوض شود.
قبل از استفاده از زالو وسايل ذيل را بايد آماده كرد:
پنبه، پنس، چسب، گاز، زرچوبه، آب، شربت عسل، باند، دستكش، نمك، عسل، لگن،كيسه نايلوني.
آماده سازي عضو: عضو را با آب و نمك بايد شست و مالش داد تا سرخ شود در مكانهايي كه امكان آن وجود دارد بايد قبل از زالو اندازي بادكش انجام داد.
آماده سازي زالو: پس از انتخاب زالو آن را با يك گاز خشك كرده لزوجتي كه روي بدنش وجود دارد پاك مي كنيم.
وقتي زالو نمي چسبد: كمي گل سر شوي به موضع بماليد يا با يك سوزن استريل چند بار به موضع بزنيد تا چند قطره خون خارج شود. گاهي زالو به علت سردي زياد محيط عضو را نمي گيرد در اين صورت نياز است تا كمي زالو و محيط اطراف وي گرم شوند براي اين منظور مي توان زالو را در آب ولرم قرار داد و سپس استفاده كرد. براي هدايت زالو به موضع مورد نظر مي توان از يك گاز استفاده كرد و او را در يك موضع مهار كرد و يا زالو را از داخل لوله اي به موضع مورد نظر ارسال كرد.
علامت چسبيدن زالو: احساس درد به دنبال گزش زالو علامت چسبیدن زالوست گرچه گاهي زالو پس از چسبيدن مجدداً موضع را رها مي كند و حركت مي كند. لذا درمانگر بايستي بر بالين بيمار حضور داشته باشد. چراكه دو خطر وجود دارد اولاً زالو ممکن است به موضع نامناسبي بچسبد ثانياً از منافذ بدن مثل گوش يا بيني يا دهان، مخرج و مهبل وارد بدن شود. زالو داراي سه دندان است كه به پوست بدن وارد مي كند و وقتي از بدن جدا مي شود علامتي شبيه به Y باقي مي ماند.
جدا شدن زالو: هنگامي كه زالو به اندازه كافي خون خورد كه معمولاً بين 15-5 سي سي خون را مي بلعد خود به خود موضع را رها مي كند. لذا نبايستي قبل از آنكه زالو موضع را رها كند آن را از موضع بكنيم. اما در صورتيكه به دليلي خاص مثلاً ضعف بيمار خواستيم زالو را زودتر جدا كنيم مي توان كمي نمك يا خاكستر يا پودر صبر زرد بر آن پاشيد كه پس از اين عمل بلافاصله موضع را رها مي كند.
اقدامات پس از زالو اندازي:
1. با پاشيدن كمي نمك بر زالوها آنها را معدوم كنيد. هرگز از يك زالو براي دو بيمار استفاده نكنيد چراكه احتمال انتقال بيماريهاي خطرناكي مانند ايدز و هپاتيت وجود دارد.
2. پس از جدا شدن زالو نبايد خونريزي را بلافاصله بند آورد بلكه بايستي اجازه دهيم تا خونريزي ادامه پيدا كند. اگر ممكن است موضع را بادكش كنيد وگرنه اجازه دهيد كمي خون جاري شود يا موضع را با آب گرم بشوييد. اگر بلافاصله خونريزي را متوقف كنيم باعث خارش، تورم و التهاب در آن موضع مي شود. اين مشكل احتمالاً به دليل وجود هيستامين در بزاق زالو است. شستشو با سركه نيز در برخي منابع توصيه شده است.
اما در صورتي كه بيمار ضعيف است و بيم ايجاد كم خوني و ضعف وجود دارد مي توان با قرار دادن زرچوبه تفت داده يا مازوي سوخته و يا باقلاي از وسط دو نيم شده خونريزي را كنترل كرد.
3. بايد مراقب بود تا آب سرد و هواي سرد به موضع نرسد كه باعث اذيت بيمار و ايجاد خارش و تورم مي گردد و گاهي نيز توليد زخم مي شود و عفونت مي كند.
4. درصورتيكه موضع دچار التهاب و خارش شود قرار دادن زرچوبه اي كه با آب گرم يا عسل به صورت خمير درآمده روي موضع مفيد است.
احتياط:
1. بايد مراقب قوت و ضعف بيمار بود تا خونريزي موجبات ضعف و كم خوني براي بيمار نگردد.
2. نبايد زالو را مستقيماً روي رگ قرار داد.
كاربردهاي زالو درماني:
در منابع اصيل طب سنتي به كاربردهاي ذيل اشاره شده است:
1. پاكسازي خود عضو در مواضعي كه امكان حجامت نيست به سبب مانعي كه در داخل يا خارج وجود داشته باشد. مثلاً در اعضاء كوچك مثل لب و لثه يا انگشت و بيني كه امكان انجام حجامت وجود ندارد.
2. در زنان، اطفال و افراد ضعيف و كم بنيه كه تحمل تيغ حجامت را ندارند. گرچه زالو خون را از عمق بيشتري نسبت به حجامت خارج مي كند. بنابراين هنگامي كه ما بخواهيم از سطحي عميق تر نسبت به حجامت خونگيري انجام دهيم از زالو استفاده مي كنيم.
3. در امراض مزمن پوستي: مثل سعفه ، قوبا ، جرب و...
4. جذب خون فاسد سياه: صاحب خلاصه الحكمه مي گويد اطباء هند چنين اعتقاد دارند كه چون زالو خون را به تدريج مي مكد طبيعت خون صالح را حفظ و خون فاسد را آماده دفع مي كند. لذا زالو خون فاسد را مي مكد. سپس اشكالي را مطرح مي كند و آن اين است كه خروج خون تدريجي باعث انجماد و سياهي خون مي شود نه به دليل اينكه خون فاسد را مكيده است. گرچه تحقيقات جديد اطباء هندي نشان داده است كه زالو به خوني كه co2 بيشتري دارد يعني خون وريدي بيش از خون شرياني علاقه دارد و بيشتر اين خون را تخليه مي كند.
جايگاه زالو در طب مردمي: مردم ايران از زالو عمدتاً براي درمان جوش و دملهاي چركي استفاده مي كرده اند. در اينجا ذكر حكايتي اين جايگاه را خوب نشان مي دهد. مخبر السلطنه در كتاب خاطرات و خطرات چنين نقل مي كند: جهانگير خان وزير صنايع دچار قانقاريا شد و دكتر تولوزان فرانسوي (پزشك مخصوص دربار) دستور به قطع پاي ايشان داد، آشنايان جهانگير خان با قطع پا مخالفت ورزيده و ميرزا حسن خان، جراح باشي محله را به عيادت جهانگير خان آوردند. او پس از معاينه گفت به من يازده روز فرصت دهيد تا اين پا را معالجه كنم. ميرزا حسن خان در سه نوبت زالوي زيادي به پاي بيمار انداخت و پس از يازده روز از تولوزان فرانسوي دعوت كردندكه پا را ملاحظه كند. تولوزان وقتي پا را ديد بهبود آن را تاييد كرد و از اينكه قبلاً به ميرزا حسن خان ناسزا گفته بود معذرت خواهي كرد و دويست تومان به ميرزا حسن خان انعام داد.
جايگاه زالو درماني در طب امروز:
1. پيوند عضو: در پيوند اعضا، احتقان وريدي، هماتوم، ادم، ترومبوز و نكروز عضو يا فلاپ پيوند زده شده از جمله پيچيدگيها و مشكلات اين جراحي هاست. زالو در رفع اين عوارض كمك شاياني نموده است.
گزارشهاي متعددي از كاربرد زالو در پيوند اعضا وجود دارد.
2. جراحي پلاستيك: در جراحي پلاستيك نيز مشكلات فوق وجود دارد و زالو كمك شاياني به جراحان پلاستيك نموده است.
3. درمان ملانوم بدخيم: در يك گزارش موردي ملانوم بدخيم متاستاتيكي با سه جلسه زالو درماني كاملاً مداوا شده است.
تحريك رشد سلولهاي سرطان ملانوم به دليل آنزيم مترشحه از سلولهاي ملانوم است كه هيرودين بزاق زالو مهار كننده اين آنزيم مي باشد.
4. درمان ميوكارديت عفوني: گزارشي از درمان ميوكارديت عفوني با زالو درماني شده است
5. بيماريهاي پوستي: بد رنگي پوست و لبها، آكنه، عفونتهي پوستي، اگزما و... در موارد متعددي تحت درمان موفقيت آميز با زالو درماني قرار گرفته است.
6. استخوان و مفاصل: در درمان آرتروز و رماتيسم مفصلي از زالو استفاده شده است و نتايج خوبي بدست آمده است.
7. صدمات: در درمان هماتوم و كشيدگي ها از زالو استفاده هاي شاياني شده است.
8. بيماريهاي گوش: در درمان سر و صداي گوش (تينه توس) و پيوند گوش بريده از زالو درماني نتايج مثبتي بدست آمده است.
9. آنژين صدري: در درمان آنژين صدري از زالو استفاده شده است. در بزاق زالو ماده اي به نام هيرودين وجود دارد كه لخته هاي موجود در عروق را مي تواند حل كرده و انسداد عروق كرونر را باز كند.
10. انسداد وريدهاي عمقي (DVT ): ترومبوز وريدهاي عمقي كه معمولاً در ساق پاها ايجاد مي شود با همان خاصيت هيرودين موجود در بزاق زالو قابل درمان است.
همچنین دردرمان سکته مغزی,واریس وبیماریهای بسیاری از این موهبت الهی استفاده و نتایج خوبی بدست آمده است
- لذا زالو درماني و خريد و روش زالوي طبي از طريق اداره دارو و غذاي امريكا (FDA) مورد تاييد قرار گرفته است.
شرايط زالو اندازي
شرايط استفاده از زالو درماني مانند حجامت است:
1. زمان: بهتر است اول و آخر ماه قمري نباشد. بعد از نيمه ماه و در هفته سوم ماه بهترين زمان براي زالو اندازي است. در بين ساعات روز نيز مانند حجامت بهترين ساعت، ساعت دوم و سوم صبح است
البته اين محدوديت ها را زماني مي توان اعمال كرد كه درمان اختياري باشد نه اضطراري. بنابراين هنگامي كه ضرورت وجود داشته باشد در هر زماني از فصول، ماهها، روز و هفته و ساعت بايستي انجام شود و رعايت اين شرايط در شرايط غير اضطراري لازم است.
2. سن بيمار: در كودكان كوچكتر از 2-1 سال و افراد بالاي 60 سال استفاده از زالو ممنوعيت دارد. لكن اين ممنوعيت مطلق نيست بلكه نسبي است و بستگي به تشخيص پزشك و شرايط بيمار و نوع بيماري دارد.
صاحب خلاصه الحكمه نقل مي كند كه اهل هند حتي براي شيرخواران چهل روزه نيز اگر شائبه فساد خون وجود داشته باشد زالو استفاده مي كنند. سرخي تمام بدن يا بعضي قسمتهاي بدن (سرخ باد) نشانه اين فساد خون است. ايشان از 3-2 زالو روي مقعد شيرخوار استفاده مي كرده اند. همچنين در شيرخواران 3-2 ماهه كه ناف ایشان مجروح شود و با دارو بهبود نيابد 3-2 زالو اطراف ناف وي قرار مي دهند.
3. تغذيه: پس از خارج ساختن خون غذاهاي خيلي گرم (بالطبع گرم) نبايد مصرف كرد كه باعث احتراق و فساد خون مي گردد
همچنين مصرف غذاهاي زياد سرد و تر باعث كاهش حرارت و تغليظ و انجماد خون يا افزايش رطوبت آن مي گردد.
مصرف شربت عسل مي تواند ضعف احتمالي را برطرف كند.
عوارض احتمالي:
1. حساسيت: موضعي كه تحت زالو درماني قرار گرفته است، ممكن است دچار تورم و خارش و قرمزي شود همانطور كه قبلاً بيان شد بادكش كردن موضع و يا عدم حبس فوري خون مي تواند از اين عارضه جلوگيري كند.در صورت ایجاد این عارضه میتوان از زرچوبه موضعی استفاده کردودر صورت عدم كنترل مي توان از پمادهاي موضعي ضد التهاب مثل هيدروكورتيزون استفاده كرد.
2. خونريزي: بطور معمول ممكن است خونريزي محل گزش زالو تا 3-2 روز ادامه يابد. اما معمولاً اين خونريزي در حد نشت كردن است و مشكلي ايجاد نمي كند. اما در افرادي كه مشكلات انعقادي دارند بايستي مراقب بود. لذا قبل از زالو اندازي بايد تاريخچه بيمار از نظر خونريزيهاي لثه و بيني، كبوديهاي بي دليل بدن و... بررسي شود. درصورتيكه بيمار داروهاي ضد انعقادي مثل وارفارين مصرف مي كند PT بيمار بايد چك شود و بهتر است در بيمار با PT بالاي 20 زالو مصرف نشود.
3. عفونت: درصورتيكه مقدماتي كه در مورد انتخاب زالو و آماده سازي زالو و عضو بيان شد رعايت نشود احتمال عفونت وجود دارد. همچنين اگر يك زالو براي دو نفر استفاده شود مي تواند عفونتهايي را بين اين دو منتقل نمايد. لذا هر زالو فقط بايستي براي يك بيمار استفاده شود.
در يك گزارش در اثر زالو درماني روي سر، بيمار مبتلا به منژيت در اثر آئروموناس شده است. لازم به ذكر است باكتري آئروموناس فلور نرمال دستگاه گوارش زالوست. لذا برخي توصيه كرده اند كه به صورت پروفيلاكسي تا سه روز آنتي بيوتيك مناسبي مثل كوتريموكسازول استفاده شود.
لكن به نظر مي رسد اگر همه تمهيدات لازم صورت گيرد و كليه دستورات بيان شده در منابع طب سنتي مثل شستن محل، انتخاب زالو، شستشوي عضو با سركه پس از درمان انجام شود عفونت نامحتمل است
4. ضعف و بي حالي: گاهي بيمار دچار ضعف و بيحالي مي شود بنابراين لازم است همان قواعدي كه در باب حجامت گفته مي شود كه هنگام گرسنگي، هنگام پريود ماهانه و... حجامت صورت نگیرددر زالو اندازي هم رعايت شود. درصورتيكه بيمار دچار ضعف شد با پاشيدن نمك روي زالوها آنها را جدا كرده و به بيمار شربت عسل مي نوشانيم و او را مي خوابانيم و زخم را پانسمان مي كنيم.
5. تغيير رنگ پوست: ممكن است جاي نيش زالوها سياهرنگ يا قهوه اي شود اين حالت معمولاً چند روز بيشتر طول نمي كشد و نياز به اقدام خاصي ندارد. گرچه ممكن است به ندرت اين تغيير رنگ تا چند ماه باقي بماند.
مهمترين اصل مغفول در زالو درماني:
همانطور كه بيان شد كاربرد زالو در پاكسازي يك عضو است. بنابراين حكماء توصيه اكيد كرده اند كه قبل از زالو درماني بايد پاكسازي تمام بدن صورت گيرد اين پاكسازي با فصد، حجامت و استفاده از منضج و مسهل صورت مي گيرد.
حكيم شهير، سيد اسماعيل جرجاني در كتاب گرانسنگ ذخيره خوارزمشاهي چنين مي گويد:« و نخست تن پاك بايد كرد به فصد و به مسهل، پس ديوچه را فراز گذاشتن تا منفعت او پديد آيد»
حكيم ابوالقاسم خلف بن عباس زهراوي جراح نامدار قرن چهارم هجري در كتاب التصريف خود بحثي دارند كه ترجمه آن به زبان استاد مهدي محقق و مرحوم استاد احمد آرام چنين است: «پيش از زالو انداختن بايد براي پاك كردن بدن بیمار او را فصد يا حجامت كنند»
اين تاكيد به اين جهت است كه درصورتيكه اخلاط فاسد در بدن فردي وجود داشته باشد و ابتدا به پاكسازي آنها از طريق ايجاد نضج و مسهل و يا فصد و حجامت نپردازيم و از زالو استفاده كنيم زالو صرفاً همان عضو مقصود را پاك مي كند نه تمام بدن را لذا با پاكسازي عضو مجدداً اخلاط فاسد به واسطه خلأ ايجاد شده در عضو به سوي آن عضو هجوم مي آورند. بسياري از عوارضي كه پس از زالو درماني مشاهده مي شود ناشي از عدم توجه به همين اصل است.
متاسفانه امروز هم در كاربردهاي جديد زالو درماني در طب كلاسيك و هم در درمانهاي سنتي و مردمي از اين اصل مهم غفلت شده است و عوارض بوجود آمده در اثر زالو درماني نيز در بسياري از موارد ناشي از عدم رعايت همين اصل مهم است. همين غفلت باعث مي شود تا چهره اين درمان بسيار زيبا و كارآمد را مشوه كند.
لازم به ذكراست كه اين اصل هم در زمان اضطراراستثنا بردار است. مثلاً در فردي كه دچار عفونت شديد در زخم پاي ديابتي است و نزديك به گانگرن است صبر کردن براي نضج و مسهل به صلاح نيست و از زالو استفاده مي كنيم.
گزارش چند مورد بيمار:
1. آقاي 65 ساله كه به دنبال سكته مغزي دچار فلج يك طرفه بدن شده بود تحت درمان طب سنتي قرار داشت به تدريج ضعف و سستي اندامها كاهش يافته بود و تكلم بيمار نيز رو به بهبود بود. وي پس از شنيدن يك صداي ناگهاني مجدداً دچار ضعف و شلي اندامها و زبان شد. روز بعد چند عدد زالو پشت گوشت سمت مقابل اندامهاي فلج قرار داده شد كه بلافاصله علائم اخير ايجاد شده برطرف شد.
2. آقاي 35 ساله كه مبتلا به DVT بود و مدتي در بيمارستان بستري بوده و تحت درمان با هپارين قرار گرفته بود. به علت درد شديد در ساق پاي چپ كه مبتلا به DVT شده بود مراجعه كردند. وي قبل از مراجعه به مركز درماني طب سنتي چند عدد زالو روي پا قرار داده بود كه نتيجه اي نديده بود. پاكسازي عمومي بدن با منضج و مسهل سودا صورت گرفت و سه مرحله زالو درماني روي ساق انجام شد پس از هرمرحله درد بيمار كاسته مي شد تا آنكه نهايتاً بطور كامل درمان شد.
3. آقاي 60 ساله كه مبتلا به زخم ديابتي پا شده بود و پزشكان توصيه به قطع پا از ناحيه زير زانو نموده بودند به يك مركز درماني طب سنتي مراجعه مي كند. منضج و مسهل مربوطه تجويز و قند بيمار نيز با داروهاي گياهي و گلي بن كلاميد كنترل شد با توجه به فوريت بوجود آمده زالو درماني روي پا شروع شد و چند مرحله تكرار شد پس از هر مرحله سيانوز و تيرگيها كمتر شده و پا گرمتر شد زخمها نيز پانسمان عسل شد. در نتيجه قطع پاي بيمار كاملاً منتفي شد.
4. خانم 52 ساله كه مبتلا به زخم ديابتي پاي راست شده بود تحت درمان با آنتي بيوتيك قرار گرفت لكن عفونت كنترل نشد لذا براي بيمار فصد باسليق راست صورت گرفت و داروهاي منضج مناسب و داروهاي پايين آورنده قند خون گياهي نيز تجويز شد. بلافاصله پس از فصد عفونت كنترل و زخم با پانسمان عسل رو به بهبود رفت. در اين مورد نيازي به زالو درماني پيدا نشد.
دکتر سید سعید اسماعیلی صابر
منابع مورد استفاده:
1-قانون بو علی سینا
2-ذخيره خوارزمشاهي سيد اسماعيل جرجاني
3-خلاصه الحكمه، عقيلي خراساني
4-ترجمه التصريف لمن عجز عن التاليف، ابوالقاسم خلف بن عباس زهراوي (ترجمه: احمد آرام-مهدي محقق)
5-بحر الجواهر: محمد بن يوسف هروي
6-زالو درماني در طب سنتي و طب رايح، دكتر سيادتي، دزفوليان، شريعت زاده، رحيمی
7-مقالاتی از اینترنت
8-تجربیات شخصی








