از بدو تولد، والدين مشتاقانه در انتظار رسيدن روزي هستند كه فرزندشان شروع به غلتيدن كند، چهار دست و پا برود و روي دو پا بايستد و راه بيفتد. برخلاف تكامل كلامي و زباني، بررسي مراحل مربوط به تكامل جسمي قابل ارزيابي و سنجش است. تكامل جسمي كودك شامل بخش هاي جداگانه اي است كه در هر يك از آنها كودك مي تواند به شيوه اي خاص، كاري را انجام دهد. از زماني كه كودك راه رفتن را فرا مي گيرد، ارزيابي چگونگي راه رفتن او اهميت دارد. آيا او يكي از پاها را در مقابل پاي ديگر قرار مي دهد؟ طرز راه رفتن او چگونه است؟ آيا قدم هايش را محكم بر مي دارد؟

از زماني كه كودك ياد مي گيرد با مداد شمعي نقاشي كند، شيوه نقاشي كردن او بايد مورد توجه قرار گيرد. چگونه مداد شمعي را روي كاغذ مي كشد؟ چگونه آن را به دست مي گيرد؟ آيا مي تواند فشاري به آن وارد كند و اثري بر روي كاغذ به جا بگذارد؟

براي اين كه بتوانيم پاسخ پرسش هاي مذكور را بيابيم بهتر است كه با مراحل تكامل جسمي كودك آشنا شويم. در اين مقاله اطلاعات پايه در زمينه تكامل جسمي كودك و بخش هاي آن ارائه شده است:

تكامل جسمي كودك را مي توان به دو بخش تقسيم كرد:

1)    تكامل حركتي درشت (حركت هاي اصلي)

2)    تكامل حركتي ظريف

علاوه بر اين دو، بخش هاي ديگري نيز وجود دارد كه كودك را متأثر مي سازد و  انجام برخي از كارهاي جسمي را دشوار مي كند.

-مهارت هاي توجهي

-مهارت هاي تلفيقي حسي

(1)  

تكامل حركتي درشت (حركت هاي اصلي)اين بخش از تكامل جسمي كودك، در مرحله نخست مورد توجه والدين قرار مي گيرد.تكامل حركتي درشت يعني توانايي عمومي يا طبيعي كودك براي حركت كردن به اطراف و به كار گرفتن همه ي قسمت ها و اعضاي بدن خودش. فعاليت هايي مانند غلتيدن روي زمين، چهار دست و پا رفتن، راه رفتن، دويدن، پريدن، از جمله مهارت هاي حركتي درشت محسوب مي شوند. اين مهارت ها معمولاً در برگيرنده ي همه بدن هستند يا با استفاده از بخش هاي متعددي از بدن در يك زمان به نمايش گذاشته مي شوند. هنگامي كه قرار است تكامل حركتي درشت فرزند خود را ارزيابي كنيم لازم است كه به نكته هاي زير توجه نماييم:

-مقدار سفتي (Muscle tone) عضلاني: وضعيت عضلاني بدن چگونه است؟ آيا عضلات شل هستند؟ يا اين كه درهم پيچيده و فشرده؟ اگر تون عضلاني كم باشد و عضلات شل باشند حركت هاي بدن كودك بدون قدرت و نيرو خواهد بود. اگر تون عضلاني زياد باشد و عضلات بدن كودك سفت باشند، حركت هاي ناپيوسته و منقطع خواهد داشت. البته ارزيابي صحيح اين بخش توسط متخصص كودكان صورت مي گيرد.

-   قدرت عضلاني:نيروي عضلاني كودك چقدر است؟ با كمك دست ها و پاهايش چه مقدار نيرو و فشار مي تواند وارد كند؟ در حالت ايستاده  چه اندازه نيرو مي تواند وارد كند؟

-چگونگي و كيفيت حركت هاي بدن: آيا كودك به نرمي جابجا مي شود يا با خشكي و سختي ، دست و پاهايش را حركت مي دهد؟  آرام حركت مي كند يا به سرعت؟ آيا براي اين كه به اطراف خود برود، تلاش مي كند؟

-دامنه حركت كودك :يكي از مهمترين بخش هاي تكامل جسمي كودك اين است كه كودك به شكلي حركت كند كه همه بدن او را در بر بگيرد، يعني حركت بتواند از يك طرف بدن به طرف ديگر منتقل شود. مانند اين كه كودك بتواند شيئي يا توپي را از يك دست خود به دست ديگر خود بدهد.

(2)  

تكامل حركتي ظريفاين اصطلاح به حركت هايي گفته مي شود كه نياز به حركت هاي كوچكتر و مهارت ها و قابليت هاي پيچيده تر دارند. آنچه كه بيشتر معروف است اين است كه حركت هاي ظريف، مهارت هايي هستند كه كودك با دستان خود انجام مي دهد و مي تواند خيلي دقيق نباشد. اغلب فعاليت هاي كودك براي استفاده صحيح از دستانش در اين گروه جاي دارد. به طور كلي هنگامي مي توان گفت يك كودك از مهارت هاي حركتي ظريف برخوردار است كه بتواند به خوبي از دستانش استفاده كند و آنها را متناسب با سن خود به كار ببرد. براي بيان كردن مهارت هاي حركتي ظريف لازم است كه مهارت هاي ديگري را نيز بشناسيم:

- مهارت هاي حركتي ديداري:

اين مهارت ها، توانايي كودك براي ديدن ( مهارت ديداري) و استفاده همزمان از دست ها است. در اوايل دوره كودكي مي توان به فعاليت هايي چون كنار هم چيدن تكه هاي پازل، ساختن اسباب بازي با مكعب هاي خانه سازي يا لِگو و ... اشاره نمود.

- مهارت هاي حركتي نوشتاري:

هر كاري كه شامل استفاده از ابزار نوشتن باشد به عنوان يك مهارت نوشتاري محسوب مي شود. مانند: نقاشي كردن، رنگ آميزي كردن، به كار بردن قلم و... مهمترين نكته در اين نوع مهارت ها ، همكاري بين چشم و دست است . كودك با كمك چشمانش، حركت دست ها را كنترل مي كند كه چگونه بنويسند يا چگونه نقاشي بكشند.

برنامه ريزي حركتي

برنامه ريزي حركتي يعني ايجاد ارتباطي موفق با محيط فيزيكي اطراف خود، به عبارت ديگر كودك بتواند فعاليت ها و حركت هاي خود را برنامه ريزي و سازمان دهي كرده و انجام دهد. زماني كه كودك مي خواهد قطعه هاي يك پازل را كنار يكديگر قرار دهد، يك بار نگاه كردن به آن كافي نيست ؛ بلكه او بايد بتواند فعاليت خود را سازمان دهي كند تا به موفقيت دست يابد. يعني بداند كه با كدام قطعه شروع كند و با كدام قطعه پازل را تمام كند، قطعات همرنگ را در كنار يكديگر قرار دهد و ... نكته مهم اين است كه تشخيص دهيم آيا كودك به دليل وجود مشكل جسمي نمي تواند فعاليتي داشته باشد يا اين كه از نظر سازماندهي كردن فعاليت با مشكل رو به روست؟

والدين مي توانند مهارت هاي ظريف حركتي كودك را از روزهاي نخست ارزيابي كنند. البته تعيين كردن مرز بين مهارت هاي حركتي ظريف و مهارت هاي حركتي درشت دشوار به نظر مي رسد. در دوره نوزادي و شيرخوارگي كودك نمي تواند به شكلي هماهنگ از دست هاي خود استفاده كند و حتي تشخيص مرزهاي بين مراحل تكامل جسمي دوره هاي نوزادي، شيرخوارگي و نوپايي ساده به نظر نمي رسد.

اما از سن دو تا سه سالگي تفاوت هاي موجود بين مراحل تكامل جسمي بيشتر قابل مشاهده خواهد بود، و مي توان به فعاليت هايي كه كودك با دشواري آنها را انجام مي دهد توجه نمود.